Sudan krizi Türkiye’yi nasıl tesirler?

Sudan’da Genelkurmay Lideri Abdülfettah el Burhan ile paramiliter güçlerden oluşan Süratli Dayanak Kuvvetleri’nin (HDK) General Muhammed Hamdan Dagalo ortasındaki rekabet yüzünden geçen hafta sonu başlayan silahlı çatışmalar, dünya gündemini sarstı. Memleketler arası toplum, siyasi istikrarsızlık ve ekonomik problemlerle boğuşan Sudan’daki çatışmaların bir iç savaşa evrilmesinden tasa ediyor. Çatışmalarda hayatını kaybeden sivillerin ve yaralıların sayısı artarken çok sayıda ülkeden taraflara ateşkes davetleri geliyor. Türkiye Dışişleri Bakanlığı da gelişmelerle ilgili olarak “Kardeş kanının daha fazla akmaması ve sivillerin ziyan görmemesi için her iki tarafı da sükûnete davet ediyoruz” açıklamasını yapmıştı.

Sudan’ı “kuralları olmayan bir satranç tahtası” olarak nitelendiren Afrika uzmanı Yunus Turhan da Hartum’dan gelen imgelerin bir iç savaşı andırdığını söyledi. Buna karşın durumun iç savaşa evrileceğini düşünmediğini kaydeden Turhan, Sudan’ın demokratik bir kültüre sahip olduğunu ve nihayetinde ortak bir aklın oluşacağını öngördüğünü kaydetti. Birebir vakitte milletlerarası aktörlerin tavrının ehemmiyetine de vurgu yapan Turhan, mümkün bir dış müdahaleden kaçınılması gerektiğini söz etti.

Peki Sudan’daki kriz Türkiye açısından nasıl bir mana taşıyor?

Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi bünyesindeki Akdeniz Havzası ve Afrika Medeniyetleri Uygulama ve Araştırma Merkezi (AKAF) Yöneticisi Yunus Turhan ile Sudan krizinin Türkiye’ye tesirini konuştuk.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a 2017 yılında Hartum Üniversitesi’nde fahri doktora unvanı verilmiştiFotoğraf: Ahmet Izgi/AA/picture alliance

“İki kişi ortasındaki güç mücadelesi”

DW Türkçe: Sudan’da şu anda tam olarak ne yaşanıyor, çatışmaların perde gerisinde ne yatıyor?

Yunus Turhan: Sudan’ın şu an yaşadığı durumun başlangıcını, darbe sonrasında siyasi istikrarın bir türlü sağlanamamasında aramak gerekiyor. 2018 yılında halk, siyasi-sosyal hakların eksikliğinden muzdarip olmaları, yolsuzluk ve ekonomik kriz üzere nedenlerle sokağa döküldü. Aralık ayında başlayan protestolar, Nisan 2019 yılında Ömer El Beşir iktidarının devrilmesiyle sonuçlandı. Bu ihtilal halk tarafından büyük bir coşkuyla kutlansa da nasıl bir siyasi istikrar kurulacağı istikametinde bir türlü somut adımlar atılamadı. Darbe sonrası kurulan askeri idare, halkın sivil idareye geçiş taleplerine karşılık veremeyince, tekrar protestolara başladı. Bu protestolar, Ekim 2021’de yeni bir darbeyle sonuçlandı. Bu darbe sonrasında da şu anki çatışmanın da tarafı olan Abdülfettah El Burhan ile Süratli Takviye Kuvvetleri (HDK) başkanı, “Hemeti” lakaplı Muhammed Dagalo’nun, darbe sonrası idare için bir işbirliğine gittiklerini gördük. Lakin darbe sonrası, HDK’nın orduya entegrasyonu konusunda bir uyuşmazlık gün yüzüne çıktı.

Bu iki isim ortasındaki iş birliğinin bugün arbedeye evrilmiş olmasının nedeni, bir güç çabası. 2022’nin Aralık ayında, yeni bir anayasa taslağı hazırlanma sürecinde, El Burhan ve onun yardımcısı olan Dagalo ortasında bir gerginlik yaşandı. Dagalo, siyasi durumunu, El Burhan’ın düzeyine yükseltmeye çalıştı. El Burhan ise üniter bir askeri yapı oluşturmak için ağır efor sarf etti lakin bu bir türlü gerçekleşmedi. Zira HDK, kendine oluşturduğu siyasi alandan vazgeçmek istemedi. Bu uyuşmazlık en son, 14 Nisan’da patlak veren silahlı çatışmalarla sonuçlandı.

“Türkiye’nin Sudan ile alakaları rejimlerin ötesinde”

Sudan’da 2019 yılında askeri darbe ile devrilen ve daha sonra Milletlerarası Ceza Mahkemesi tarafından savaş kabahati işlemekle suçlanan Ömer El Beşir’in Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’la alakası geçmişte tartışmalara neden olmuştu. Pekala şu anda mevcut durumda, El Burhan-Dagalo uyuşmazlığında Türkiye nerede duruyor?

Türkiye-Sudan alakaları tarihî olarak daima olumlu seyretmiştir. Örneğin 1956 yılında, Sudan’ın bağımsızlığını kazanmasından bir yıl sonra, Türkiye Hartum Büyükelçiliğini açmıştı. Natürel El Beşir devrindeki bağlar olumlu ilerledi fakat El Beşir sonrası Türkiye-Sudan bağlarında bir soğukluk devrine girildi. Lakin bu soğukluk pek uzun sürmedi ve iki tarafın birbirlerine yönelik olumlu demeçleri sonucunda tekrar eski, tarihi olumlu münasebet kuruldu. Örneğin 2019’da Sudan’a, geçiş kurulunun anayasa bildirisine imza merasimine katılmak üzere bir Türk heyeti gitti. Daha sonra karşılıklı olarak üst seviye ikili ziyaretlerde bulunuldu.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, 2017 yılında Ömer El Beşir’i ziyaret etmiştiFotoğraf: Kayhan Ozer/AA/picture alliance

Türkiye açısından durum şu: Bir tarafta Egemenlik Kurulu Lideri, başka tarafta da onun yardımcısı kelam konusu. Hasebiyle ikili bir idare ve idare içerisinde bir uyuşmazlık, bir güç çabasından bahsediyoruz. Türkiye, El Burhan ile Dagalo ortasındaki mevcut uyuşmazlığı, bir kardeş arbedesi olarak okuyor. Çünkü Türkiye’nin Sudan ile kurduğu münasebetler siyasi rejimlerin de ötesinde: Burada halk temelli bir bağlantı kelam konusu. Ayrıyeten 6 Şubat Kahramanmaraş sarsıntısının akabinde Türkiye’ye yardım gönderen ülkelerin başında Sudan yer aldı. Sudan hükümeti, Adıyaman’da ilkyardım çalışmaları yürüttü.

Türkiye, Sudan krizinde bir tarafı tutmaktan fazla tarafların sorunu işbirliği ile çözmesini arzuluyor ve bu tarafta bir dış siyaset izliyor. Öte yandan çatışmaların devam ettiği ortamda Türk kurumları, yetkilileri, sivil toplum örgütleri hâlâ alanda etkin. Hakikaten Türkiye’nin Hartum’un biraz uzağında inşa etmiş olduğu Nyala’daki büyük hastane hâlihazırda çatışmalardan etkilenen hastaların tedavisinde çok değerli bir rol oynuyor. Türk yetkililer ülkeyi terk etmiş durumda değil.

Türkiye son yıllarda Sahra Altı Afrika’daki faaliyetlerini giderek artırdı. Sudan’da da ekonomik yatırımlar yapmıştı, bilhassa El Beşir devrinde. Pekala Ankara’nın şu anda Sudan’daki diplomatik ve ekonomik varlığı ne boyutta? Türkiye’nin bu ülkedeki yatırımları neler?

İki ülke ortasında başta demir-çelik, çimento, deri, mermer, tahıl ve fırıncılık üzere farklı bölümlerde iş birliği kelam konusu. Türkiye’nin Sudan ile toplamda yaklaşık 500 milyon ABD dolarlık bir ticari hacmi var. Türkiye ile Sudan ortasındaki siyasi alakalar, ekonomik alakalarından bağımsız olarak ilerliyor. Türkiye, Sudan’da kıymetli yatırımlar yapmaya devam ediyor.

“Sudan’daki gelişmeler Türkiye’nin kurduğu güvenliğe tehdit”

Peki bu yaşanan çatışmalar Türkiye’nin bu ülkedeki ekonomik yatırımlarını ve çıkarlarını nasıl etkiledi ya da etkileyecek?

Yunus TurhanFotoğraf: privat

Türkiye’nin Sudan siyasetini, Ankara’nın Doğu Afrika siyaseti çerçevesinde kıymetlendirmek gerekiyor. Türkiye’nin, Somali üzerinde kurmuş olduğu bir güvenlik alanı var. Somali devletinin devlet inşa süreci ve güvenliğin sağlanmasında Türk askerinin büyük bir katkısı kelam konusu. Sudan özelinde oluşabilecek bir güvensizlik yahut siyasi istikrarsızlık, evvel Türkiye’nin bölgedeki faaliyetlerini de olumsuz etkileyebilir. Son derece stratejik bir noktada bulunan Sudan’ın siyasi istikrarsızlığı, Türkiye’nin Doğu Afrika’da kurmuş olduğu güvenliğini de tehdit edecek nitelikte.

Ankara ile Hartum ortasında 2019 yılında varılan muahede çerçevesinde, Sevakin Adası 99 yıllığına Türkiye’ye tahsis edilmişti. Osmanlı devrinde Afrika’dan Hac için yola çıkan Müslümanların geçiş noktası olan bu adada birçok Osmanlı yapıtı bulunuyordu. Devrin Sudan Dışişleri Bakanı İbrahim Gandur, bu mutabakatın askeri işbirliğinin de yolunu açabileceğini söylemişti. Gerçekten Türkiye ve Sudan 2021 yılında “Askeri Mali İşbirliği Anlaşması” ile “Nakdi Yardım Uygulama Protokolü” muahedeleri imzaladı. Gelinen noktada Türkiye’nin Sudan’la askeri ve güvenlik alanındaki işbirliği ne durumda? Ve Türkiye’nin bu ülke ile güvenlik alanındaki çıkarları ne?

Bu, adanın Osmanlı İmparatorluğu devrinden kalma tarihi binaların onarımıyla ilgili bir proje idi. Daha evvel El Beşir periyodunda yapılan mutabakatın El Beşir sonrası periyotta ne tarafa evrileceği şimdi bir netlik kazanmadı. Muahede feshedilmiş durumda değil lakin şimdi bir adım atılmış da değil. Sudan’da iktidara hangi küme gelirse gelsin, Sudanlılar ne isterse, Türkiye de o tarafta adım atacaktır.

Sevakin AdasıFotoğraf: Robert Caputo/Aurora/IMAGO

“Çatışmalar uzun sürmez”

Peki çatışmaların gidişatı ile ilgili ne öngörüyorsunuz? Birtakım uzmanlar bu çatışmaların bir iç savaş değil, iki isim ortasındaki rekabet olarak görüyor. Çatışmaların yayılma ve uzun sürme ihtimali nedir?

Ben Sudan krizinin Libya üzere bir sonuca evrileceğini öngörmüyorum. Fakat bu iki aktörün tekrar bir ortaya gelip merkezi bir hükümet kurabileceği konusunda da pek umudum yok. Çünkü taraflar birbirlerini son günlerde çok yıprattılar, çok önemli insan kayıpları oldu. Hartum ve etrafında gerilla usulü çatışmalar görüyoruz. Bundan en çok etkilenen doğal ki halk oluyor. Ben çatışmaların uzun süreceğini de düşünmüyorum. Birçok insan bugün Sudan’ı Libya ile karşılaştırıyor. Lakin vaktin ruhu, orada çok farklıydı. Libya’ya global aktörler direkt müdahil olmuştu ve o periyot global ve bölgesel aktörlerin dış siyaseti farklıydı. Şu an daha olumlu bir hava var. Çıkar çatışmaları elbette sürüyor lakin devletlerin bugün iş birliğine yönelik bir dış siyaset izlediğini söyleyebiliriz. Bugün devletlerin, diyalog ve müzakere kapısı, Libya’daki duruma nazaran daha açık. Öte yandan en son Tigray krizinde, Afrika Birliği ve Afrika’daki bölgesel aktörlerin kıymetli birer kolaylaştırıcı rol oynadığını gördük. Sudan’da da bu türlü bir adım atılması gerekiyor.